 Słownik terminów astronomicznych
AGN
Jądra galaktyk aktywnych (kwazary, galaktyki Seyferta, blazary i radiogalaktyki), które promieniują więcej energii niż można by wytłumaczyć obecnością gwiazd.
akrecja
Spadanie rozproszonej materii otaczającej gwiazdę lub planetę na jej powierzchnię. Szczególnie intensywna w układach podwójnych, w których zachodzi wymiana masy między składnikami.
akrecyjny dysk
Rotujący dysk gazu i pyłu, który może otaczać różnego rodzaju gwiazdy i inne masywne obiekty.
anizotropia
Własność Wszechświata polegająca na tym, że wygląda on inaczej, gdy patrzymy w różnych kierunkach.
aphelium
Najbardziej oddalony od Słońca punkt orbity okołosłonecznej ciała niebieskiego.
astronomia
Nauka zajmująca się badaniem ciał niebieskich, planet, gwiazd i gwiazdozbiorów.
atmosfera
Gazowa powłoka planety, Księżyca lub zewnętrzna warstwa gwiazdy. Posiadają ją wszystkie planety oprócz Merkurego. Na ogół są nieprzezroczyste dla promieniowania widzialnego i całkowicie przesłaniają stałą powierzchnię planety.
atomy
Małe cząsteczki materii, z których składają się wszystkie substancje.
AU
Średnia odległość Ziemi od Słońca – około 149,6 milionów kilometrów; używana do wyrażania wzajemnych odległości ciał w układach planetarnych.
biały karzeł
Biały karzeł to końcowe stadium ewolucji gwiazdy o masie mniejszej niż 1,4 masy Słońca, które jest gęstym stygnącym jądrem węglowo-tlenowym świecącym ultrafioletowym światłem.
blazar
Kwazar, który jest zwartym radioźródłem, w zakresie optycznym i podczerwonym ma widmo strome oraz polaryzację liniową (3-20 %), wykazuje nieregularne zmiany jasności oraz kierunku i stopnia polaryzacji w skali dni, we wszystkich zakresach widma. W widmie blazara mogą występować silne linie emisyjne i absorpycjne.
bolid
Bolid to meteor znacznych rozmiarów, jasnością przewyższający planetę Wenus.
brakująca masa
Hipotetyczna masa, która według niektórych uczonych może istnieć w przestrzeni kosmicznej i dzięki której Wszechświat ma gęstość krytyczną, czyli wartość omega równą 1. Masy tej musiałoby być 10 razy więcej niż udało się do tej pory wykryć.
brązowy karzeł
Brązowe karły są to obiekty gwiazdopodobne o masie zbyt małej (poniżej 8% masy Słońca – 80 mas Jowisza), by mogły zachodzić w nich reakcje przemiany wodoru w hel, które są głównym źródłem energii gwiazd ciągu głównego. Od gazowych planet odróżnia je to, że często występują same w przestrzeni. Pierwszego brązowego karła zaobserwowano w 1995 roku. Określa się je czasem mianem niewypałów, nieudanych gwiazd, bądź superplanet.
cefeida
Jest to typ gwiazd zmiennych, w których zmiany jasności następują w wyniku okresowych pulsacji gwiazdy.
chromosferyczny rozbłysk
Jeden z elementów aktywności Słońca; rozbłyski chromosferyczne zachodzą w chromosferze i polegają na gwałtownym (w ciągu kilku minut) pojaśnieniu relatywnie małego obszaru (mniej niż 0,1% powierzchni Słońca).
ciało niebieskie
Sztuczne lub naturalne obiekty znajdujące się w przestrzeni kosmicznej.
ciemna materia
Ciemna materia, zwana także brakującą masą, buduje 90% Wszechświata. Niestety co do jej składu i konsystencji wciąż naukowcy nie są pewni, pomimo istnienia olbrzymiej ilości teorii na ten temat. Jest to materia we Wszechświecie, którą wykrywamy dzięki jej oddziaływaniu grawitacyjnemu, ale której nie widzimy. Ciemną materię złożoną z cząstek o niewielkich przypadkowych prędkościach, które łatwo się grupują pod wpływem grawitacji, nazywamy zimną materią. Ciemna materia złożona z cząstek o dużych typowych prędkościach, które w związku z tym trudno się grupują, nosi nazwę gorącej ciemnej materii.
czarna dziura
Obiekt o masie tak zwartej, że nawet światło nie może się wydostać spod wpływu jego silnego pola grawitacyjnego. Z zewnątrz ciało takie będzie czarne. Prawdopodobnie niektóre masywne gwiazdy po wyczerpaniu swojego paliwa jądrowego zapadają się pod własnym ciężarem, tworząc czarną dziurę.
czas Greenwich
Czas oparty na uśrednionym w zakresie roku ruchu obrotowym Ziemi. Punktem początkowym doby w tym systemie jest dolna kulminacja Słońca na południku 0 (Greenwich).
czas Hubble’a
Odwrotność stałej Hubble’a. Czas Hubble’a jest dobrym przybliżeniem wieku Wszechświata. Aby otrzymać dokładniejsze oszacowanie, należy znać jeszcze wartość omega, ponieważ tempo ekspansji zmienia się w czasie.
czerwony olbrzym
Gwiazda o dużych rozmiarach i stosunkowo niskiej temperaturze powierzchni; czerwone olbrzymy zawdzięczają swój charakterystyczny kolor niewielkiej temperaturze fotosfery.
deszcz meteorytów
Jednoczesny spadek na dany teren dużej liczby meteorytów, pochodzących z rozpadu większego meteoroidu w atmosferze.
Dopplera efekt
Zmiana częstości obserwowanej fali, wywołana względnym ruchem źródła fali i obserwatora.
Droga Mleczna
Nasza galaktyka, w której znajduje się Układ Słoneczny wraz Ziemią; widoczna na niebie jako jasna smuga, jej centrum znajduje się w konstelacji Strzelca.
druga zasada termodynamiki
Prawo fizyczne sformułowane w XIX wieku, które mówi, że każdy izolowany układ staje się wraz z upływem czasu coraz bardziej nieuporządkowany.
dylatacja czasu
Dylatacja czasu to wydłużenie czasu, efekt opóźnienia zegara będącego w ruchu w stosunku do zegara spoczywającego w układzie inercjalnym.
dysk protoplanetarny
Pyły i gazy znajdujące się wokół młodej gwiazdy, tworzące pewnego rodzaju dysk.
ekliptyczne współrzędne
Układ współrzędnych astronomicznych, w którym płaszczyzną podstawową jest płaszczyzna ekliptyki, a kierunkiem podstawowym – kierunek ku punktowi Barana.
eklipytka
Wielkie koło na sferze niebieskiej, wzdłuż którego obserwuje się pozorny ruch Słońca, będący odbiciem ruchu rocznego Ziemi dookoła Słońca.
ekspansja wykładnicza
Niezwykle szybkie rozszerzanie się przestrzeni, gdy odległość między dwoma dowolnymi punktami jest wykładniczą funkcją czasu. Według inflacyjnego modelu Wszechświata we wczesnych etapach ewolucji Kosmosu przeszedł on przez krótką fazę wykładniczej ekspansji, podczas której jego rozmiary ogromnie wzrosły.
elipsa
Spłaszczone koło podobne do owalu, Ruch planet odbywa się po orbitach eliptycznych.
fałszywa próżnia
Pozorny kształt Księżyca lub planety oglądanej z Ziemi, np. pełnia lub sierp Księżyca. Obszar przestrzeni, który wydaje się pusty, ale w rzeczywistości zawiera utajoną energię. Gdy energia ta zostaje uwolniona, fałszywa próżnia się rozpada.
faza
Pozorny kształt Księżyca lub planety oglądanej z Ziemi, np. pełnia lub sierp Księżyca.
fluktuacje kwantowe
Ciągłe zmiany własności układu fizycznego spowodowane statystycznym charakterem natury, wynikającym z mechaniki kwantowej. Fluktuacje kwantowe mogą powodować powstawanie i znikanie cząstek. Według niektórych teorii cały Wszechświat mógł powstać z niczego jako fluktuacja kwantowa.
foton
Cząstka elementarna przenosząca oddziaływanie elektromagnetyczne. Światło jest strumieniem fotonów.
fundamentalne stałe przyrody
Wielkości fizyczne, takie jak prędkość światła lub masa elektrony, stanowiące istotny element praw fizyki. Sądzi się, że stałe te nie zmieniają się w czasie i są takie same wszędzie we Wszechświecie. Większość fizyków traktuje te stałe jako zadane własności Wszechświata.
galaktyczne halo
Sferyczny obszar otaczający dysk galaktyki, przede wszystkim Drogi Mlecznej, składający się głównie ze starych gwiazd II populacji skupionych w gromady kuliste.
galaktyczne współrzędne
Układ współrzędnych astronomicznych, w którym płaszczyzną podstawową jest płaszczyzna równika Galaktyki, a kierunkiem podstawowym – kierunek ku centrum Galaktyki.
galaktyka
Duże skupisko układów planetarnych, gwiazd i mgławic. Skupisk takich są we Wszechświecie miliardy.
galaktyka karłowata
Typ galaktyk o małych rozmiarach, poniżej 2 kpc, i małej jasności absolutnej.
gęstość krytyczna
Graniczna wartość średniej gęstości materii we Wszechświecie. Wszechświat o gęstości przekraczającej tę wartość jest zamknięty. Średnią gęstość materii we Wszechświecie oblicza się, mierząc ilość masy zawartej w dużym obszarze przestrzeni, który obejmuje wiele galaktyk, i dzieląc ją przez objętość tego obszaru. Gęstość krytyczna jest określona przez obecne tempo ekspansji Wszechświata.
globula
Ciemna mgławica pyłowa, stosunkowo niewielkich rozmiarów (0,1 – 1,0 pc), widoczne na tle mgławic jasnych.
grawitacja
Siła, z jaką Ziemia lub inne ciała niebieskie przyciągają przedmioty. Grawitacja utrzymuje planety na orbitach dookoła Słońca.
grawitacyjne zapadanie
Nieograniczone kurczenie się pod wpływem siły ciążenia obiektów, które nie mogą osiągnąć stanu równowagi hydrostatycznej.
gromada galaktyk
Skupisko kilku, kilkunastu, kilkudziesięciu, lub kilkuset galaktyk, tworzących układ związany grawitacyjnie.
gromada kulista
Bardzo rozległe skupisko gwiazd o charakterystycznym kulistym kształcie. Zawierają tysiące lub nawet miliony gwiazd. Są one widoczne w naszej galaktyce i w galaktykach sąsiednich.
gromada otwarta
Luźne nagromadzenie gwiazd o niezdefiniowanym kształcie. Możemy wiele z nich zobaczyć na niebie. Dwie z nich, Hiady i Plejady, są łatwe do odnalezienia. Plejady są gwiazdami młodymi i resztka gazów pozostałych z pierwotnej mgławicy może być na nich nadal widoczna. Hiady są gromadą duża starszą. Gromady otwarte mogą zawierać od około dwunastu do wielu setek gwiazd.
gwiazda
Ciało niebieskie świecące własnym światłem pochodzącym z przemian jądrowych zachodzących w ich wnętrzu.
gwiazda magnetyczna
Gwiazda mająca silne pole magnetyczne o indukcji rzędu 0,1 tesli i większej.
gwiazda neutronowa
Niewielka gwiazda – o średnicy 10-100 km – której gęstość na skutek zapadnięcia grawitacyjnego jest porównywalna do gęstości jądra atomowego.
gwiazda nowa
Ciasny układ podwójny składający się z białego karła i często czerwonego olbrzyma, z którego następuje przepływ materii w kierunku mniejszego towarzysza; wybuch termojądrowy gromadzonej materii prowadzi do nagłego wzrostu jasności układu podwójnego.
gwiazda nowa karłowata
Ciasne układy podwójne, składające się z gwiazdy pokroju Słońca oraz białego karła, ściągającego od niej materię. Wybuch następuje w wyniku niestabilności w dyskach materii otaczającej białego karła. Zachowanie gwiazd nowych karłowatych jest bardzo podobne do zachowania gwiazd nowych. Tutaj jednak, skala zjawisk jest mniejsza.
Gwiazda Polarna
Inaczej „Gwiazda Biegunowa”, gwiazda widoczna najbliżej północnego bieguna niebieskiego. Obecnie jest nią najjaśniejsza gwiazda Małej Niedźwiedzicy.
gwiazda poranna
Inaczej „jutrzenka”, popularna nazwa planety Wenus, gdy jest widoczna nad horyzontem przed wschodem Słońca.
gwiazda wieczorna
Popularna nazwa planety Wenus, gdy jest widoczna nad horyzontem po zachodzie Słońca na zachodniej stronie nieba.
gwiazda supergęsta
Gwiazda, której ciśnienie wewnętrzne pochodzi głównie od zdegenerowanego gazu cząstek elementarnych; są to przede wszystkim białe karły i gwiazdy barionowe.
gwiazda supernowa
Masywne gwiazdy ulegające znacznemu pojaśnieniu wskutek eksplozji; wyróżnia się supernowe typu I i II.
gwiazda zmienna
Gwiazda zmieniająca swoją jasność w czasie.
gwiazdy okołobiegunowe
Gwiazdy nie zachodzące lub nigdy nie wschodzące dla danego miejsca na Ziemi.
gwiazdy podwójne
Układy złożone z dwóch gwiazd krążących wokół wspólnego środka masy.
gwiazdy stałe
Nazwa gwiazd używana w starożytności i średniowieczu dla odróżnienia ich od planet.
gwiazdy szybkie
Gwiazdy o prędkościach radialnych większych od około 65 km/s. W większości są to podolbrzymy i karły typów widmowych późniejszych niż F5.
gwiazdy wielokrotne
Układy zawierające trzy i więcej gwiazd, które są widziane gołym okiem jako gwiazda pojedyncza.
gwiazdy zaćmieniowe
Gwiazdy podwójne, których zmiany jasności są następstwem okresowego zasłaniania jednej gwiazdy przez drugą.
gwiazdozbiory
Grupa gwiazd na niebie, której nazwa jest związana z jej kształtem. Całe niebo podzielono na 88 gwiazdozbiorów.
hel
Gaz szlachetny, druga co do częstości występowania substancja we Wszechświecie.
hipoteza braku brzegów
Gaz szlachetny, druga co do częstości występowania substancja we Wszechświecie. Warunek początkowy dla Wszechświata zaproponowany przez Stephena Hawkinga i Jamesa Hartle’ego. Hipoteza ta obejmuje przeformułowanie matematyki ogólnej teorii względności tak, że czas zostaje zastąpiony przez współrzędną przestrzenną i w efekcie mamy do czynienia z 4 wymiarami przestrzennymi zamiast 3 przestrzennych i jednego czasowego. Hawking i Hartle utrzymują, że geometria takiego modelu Wszechświata powinna być analogiczna do geometrii sfery, to znaczy nie mieć żadnych brzegów. Gdy ten warunek brzegowy wyrazi się z powrotem poprzez zwykły czas i przestrzeń, przyjmuje on postać warunku początkowego dla Wszechświata. Hipoteza ta została sformułowana na podstawie kwantowomechanicznych obliczeń zachowania się wczesnego Wszechświata, chociaż obliczenia takie nie są jeszcze kompletne ze względu na brak spójnej teorii kwantowej grawitacji.
horyzont
Maksymalna odległość, na jaką może spoglądać obserwator. W kosmologii horyzont odpowiada odległości, jaką przebyło światło od początku Wszechświata. Obiekty znajdujące się dalej pozostają dla nas niewidoczne, ponieważ ich światło nie zdążyło jeszcze do nas dotrzeć.
inflacja chaotyczna
Odmiana inflacyjnego modelu Wszechświata, według której przypadkowe fluktuacje kwantowe ciągle tworzą nowe Wszechświaty.
jasność
Wielkość opisująca ilość energii wysyłanej przez obiekt astronomiczny w jednostce czasu, analogiczna do mocy żarówki.
jednorodność
W kosmologii jednorodność oznacza własność polegającą na tym, że dowolny, odpowiednio duży obszar Wszechświata wygląda tak samo jak inny taki obszar. Większość modeli kosmologicznych zakłada jednorodność.
jednostka astronomiczna
Średnia odległość Ziemi od Słońca – około 149,6 milionów kilometrów; używana do wyrażania wzajemnych odległości ciał w układach planetarnych.
karzeł
Gwiazda należąca do klasy jasności V według klasyfikacji Morgana-Keenana. Gwiazdy tego typu nazywa się też gwiazdami ciągu głównego.
katalog przesunięć ku czerwieni
Usystematyzowany zbiór przesunięć ku czerwieni dla dużej liczby galaktyk znajdujących się w pewnym obszarze nieba. Przesunięcia ku czerwieni są miarą prędkości ucieczki galaktyk.
kometa
Drobne ciało niebieskie poruszające się w Układzie Słonecznym po orbicie na ogół o dużym mimośrodzie. Obserwowana w czasie jej zbliżania do Słońca, zwykle składająca się z jądra oraz gazowopyłowej otoczki, rozbudowująca się w zawierającej jądro i głowę komety i w rozległy warkocz.
kosmiczne promieniowanie tła
Przenikające wszystko morza fal radiowych, dobiegających ze wszystkich kierunków w przestrzeni. Bywa nazywane promieniowaniem tła, promieniowaniem reliktowym lub też kosmicznym promieniowaniem mikrofalowym. Według teorii Wielkiego Wybuchu promieniowanie to powstało w wyniku zderzeń cząstek w młodym, gorącym Wszechświecie i jednorodnie wypełniło cała przestrzeń. Oddziaływanie promieniowania z materią ustało, gdy Wszechświat liczył sobie około 300 tysięcy lat, a od tego czasy rozchodzi się ono swobodnie w przestrzeni kosmicznej. Promieniowanie to ma teraz postać fal radiowych.
kosmologia kwantowa
Dziedzina kosmologii zajmująca się Wszechświatem w okresie do 10-43 sekundy po Wielkim Wybuchu, gdy niezwykle istotną rolę odgrywały zarówno efekty kwantowomechaniczne, jak i grawitacja.
Księżyc
Jedyny naturalny satelita Ziemi, zarazem jej najbliższy astronomiczny sąsiad i najjaśniejszy oprócz Słońca obiekt na niebie.
kula niebieska
Twór geometryczny – sfera o dowolnym promieniu, w środku której znajduje się obserwator; pojęcie pomocne w określaniu kierunków do ciał niebieskich na niebie.
kwantowa grawitacja
Teoria grawitacji, która zawierałaby mechanikę kwantową. Na razie nie dysponujemy zupełną i spójną teorią kwantowej grawitacji, chociaż istnieją teorie kwantowe opisujące wszystkie pozostałe siły przyrody.
kwazar
(ang. quasi – stellar radiosources), jest to najbardziej odległy obiekt pozagalaktyczny, który jest centrum wysokoenergetycznej galaktyki. Odległość kwazarów jest tak wielka, że ich światło wyczerpało się, zanim została utworzona Ziemia.
MACHO
Akronim od Massive [Astrophysical] Compact Halo Objects, czyli masywne [astrofizyczne] zwarte obiekty występujące w halo galaktycznym.
materia międzygwiazdowa
Ogólna nazwa różnych form materii rozproszonych nie mających tak określonych struktur jak gwiazdy – najczęściej silnie rozrzedzony gaz z domieszką pyłu.
meteor
Potocznie „spadająca gwiazda”. Fragment komety lub planetoidy, który spadając na Ziemię świeci w wyniku tarcia o atmosferę.
meteoryt
Meteoryt to część meteoru, która spadła na Ziemię. Duży meteoryt może być przyczyną powstania krateru.
meteorytów deszcz
Jednoczesny spadek na dany teren dużej liczby meteorytów, pochodzących z rozpadu większego meteoroidu w atmosferze.
meteorytyka
Nauka zajmująca się badaniem meteorytów, ich składu chemicznego i mineralnego, struktury, właściwości fizycznych oraz wszelkich zjawisk związanych z ich spadaniem na powierzchnię Ziemi.
metryka Robertsona – Walkera
Matematyczny opis geometrycznych właściwości jednorodnego i izotropowego Wszechświata. Wszystkie modele kosmologiczne Friedmana wykorzystują metrykę Robertsona – Walkera.
mgławica
Obłok gazu i pyłu międzygwiazdowego lub bardzo rozległe otoczki gwiazd. Może być miejscem narodzin nowej gwiazdy lub pozostałością po zgasłej gwieździe.
minuta kątowa
Jednostka miary kątowej równa 1/60 stopnia.
model de Sittera
Szczególne rozwiązane równań kosmologicznych Einsteina, znalezione przez Wilhelma de Sittera w 1917 roku, W modelu tym przestrzeń rozszerza się w szybkim, wykładniczym tempie. Rozwiązanie to różni się zasadniczo od rozwiązań Friedmana i Lemaitre’a, w których ekspansja zachodzi w znacznie wolniejszym tempie. Rozwiązania typu tych, które znaleźli Friedman i Lemaitre, stały się elementami standardowego modelu Wielkiego Wybuchu. Według zaproponowanych niedawno modyfikacji tego modelu, takich jak model inflacyjny, na początku swego istnienia Wszechświat przeszedł przez okres wykładniczej ekspansji, czyli przez fazę opisywaną rozwiązaniem de Sittera.
model Einsteina – de Sittera
Szczególne rozwiązane równań kosmologicznych Einsteina, w którym Wszechświat jest płaski.
model mixmaster
Niefriedmanowski model kosmologiczny, w którym Wszechświat jest początkowo silnie anizotropowy. Anizotropie te w biegiem czasu się zmniejszają stopniowo.
model naleśnika
Model powstawania galaktyk, w którym pierwsze struktury, jakie uformowały się z jednorodnego początkowego gazu, miały bardzo duże rozmiary.
model oscylującego Wszechświata
Model Wszechświata, w którym przechodzi on wielokrotnie przez kolejne cykle rozszerzania się i kurczenia.
model stanu stacjonarnego
Model Wszechświata, w którym nie zmienia się on w czasie. Współczesny model stanu stacjonarnego zaproponowano pod koniec lat czterdziestych XX wieku. Model Wielkiego Wybuchu nie jest modelem stanu stacjonarnego.
model Wielkiego Wybuchu
Ewolucyjny model kosmologiczny, według którego Wszechświat powstał około 10 miliardów lat temu, rozpoczynając swe istnienie od stanu niezwykle wysokiej gęstości i temperaturze. Od tego czasu Wszechświat rozszerza się, rozrzedza i ochładza. Przewidywanie modelu Wielkiego Wybuchu, że wszystkie odległe galaktyki oddalają się od naszej Drogi Mlecznej, jest zgodne z obserwacjami.
model zimnej ciemnej materii
Teoretyczny model wyjaśniający grupowanie się galaktyk i innych skupiskach materii w przestrzeni kosmicznej. Model ten opiera się na inflacyjnym modelu Wszechświata, zakłada, że Wszechświat jest płaski oraz że „brakująca masa” składa się z wolno poruszających się i łatwo grupujących cząstek.
modele Friedmana
Ogólna klasa modeli kosmologicznych, w których się zakłada, że Wszechświat w dużych skalach jest jednorodny i izotropowy, oraz dopuszcza się ewolucję Wszechświata w czasie. Większość obliczeń w ramach standardowego modelu Wielkiego Wybuchu przeprowadza się przy założeniu kosmologii friedmanowskiej.
nadolbrzym
Gwiazda o największych rozmiarach i jasności absolutnej, zaliczana do Ia i Ib klasy jasności.
NASA
Akronim od National Aeronautics and Space Administration (ang. Narodowa Agencja Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej) – amerykański organ rządowy odpowiedzialny za planowanie, koordynację, realizację oraz finansowanie programu badań kosmicznych oraz rozwoju astronautyki i lotnictwa cywilnego. Utworzony w 1958 roku przez Kongres USA, zastąpił NACA (National Advisory Commitee for Aeronautics, utworzony w 1915 roku).
neutrino
Cząstka elementarna pozbawiona ładunku elektrycznego o bardzo małej masie, która oddziałuje z innymi cząstkami tylko za pośrednictwem słabej siły jądrowej i siły grawitacyjnej.
neutron
Rodzaj cząstki elementarnej, która wraz z protonem wchodzi w skład jądra atomowego. Neutron nie ma ładunku elektrycznego i składa się z trzech kwarków.
nowa
Nagłe rozbłyśnięcie małej gwiazdy spowodowane zmianami w jej wnętrzu.
nowa teoria inflacyjna
Pochodząca z roku 1982 modyfikacja pierwotnego inflacyjnego modelu Wszechświata, Chociaż pierwotny model rozwiązywał niektóre problemy kosmologiczne, prowadził również do wniosku, że w trakcie epoki inflacyjnej Wszechświat staje się bardzo niejednorodny i zawiera pęcherzyki pustej przestrzeni otoczone przez ośrodek zawierający energię. W nowej teorii inflacyjnej takie pęcherzyki już się nie pojawiają, chociaż Wszechświat również przechodzi przez krótką fazę niezwykle szybkiej ekspansji.
Ogólna Teoria Względności
Popularna nazwa teorii grawitacji opublikowanej przez Alberta Einsteina w 1915 roku, zgodnie z którą siła grawitacji wynika z lokalnej zniekształceń czasoprzestrzeni.
obiekty bliskie Ziemi
Komety krótkookresowe i planetoidy bliskie Ziemi, które zagrażają naszej planecie.
obiekty pasa Kuipera
Obiekty astronomiczne znajdujące się poza orbitą Neptuna. W pasie tym krąży ok. 70 tys. obiektów, których średnica przekracza 100 km i jest ton miejscem, w którym swój początek mają komety krótkookresowe. Pierwszym obiektem pasa Kuipera jest Pluton, który do 2006 r. należał do grupy planet Układu Słonecznego.
obłok molekularny
Obłok międzygwiazdowy składający się z odpowiedniej ilości wodoru i o dość niskiej temperaturze, która umożliwia tworzenie molekuł wodoru. Jest to miejsce powstawania gwiazdy.
obłok Oorta
Największa struktura Układu Słonecznego będąca sferycznym obłokiem gazów, pyłów i planetoid, które otacza Słońce ze wszystkich stron w odległości 300-100 tys. jednostek astronomicznych. W obłoku Oorta swój początek mają komety długookresowe.
olbrzym
Gwiazda III klasy jasności; ciąg olbrzymów stanowi niejednorodną grupę gwiazd, wśród których spotykamy gwiazdy na różnych etapach ewolucji.
omega
Stosunek średniej gęstości materii we Wszechświecie do gęstości krytycznej, koniecznej do ostatecznego zatrzymania ekspansji Wszechświata. We Wszechświecie otwartym omega przyjmuje zawsze wartość mniejszą od 1, w zamkniętym większą od 1, a we wszechświecie płaskim jest zawsze równa 1. Jeśli tylko omega różni się od 1, podlega zmianom w czasie, jej wartość zaś stale maleje w otwartym i rośnie w zamkniętym wszechświecie. Z obserwacji wynika, że w naszym Wszechświecie jest równa około 0,1, chociaż pomiary te są trudne i obarczone zwykle dużą niepewnością.
orbita
Droga planety lub innego ciała niebieskiego wokół większego ciała, np. Słońca.
osobliwość
Miejsce w przestrzeni lub w czasie, w którym jakaś wielkość, na przykład gęstość, staje się nieskończona. Prawa fizyki nie potrafią opisywać wielkości nieskończonych, a fizycy wierzą, że w przyrodzie nie istnieją nieskończoności. Wszystkie osobliwości, takie jak np. osobliwość Schwarzschilda, są więc prawdopodobnie odzwierciedleniem nieadekwatności naszych teorii, a nie rzeczywistymi własnościami przyrody. Według ogólnej teorii względności Einsteina Wszechświat rozpoczął się od osobliwości o nieskończonej gęstości. Fizycy są obecnie przekonani, że odkrycie ulepszonej teorii, która zawsze w sobie mechanikę kwantową, dowiedzie, że u początku Wszechświata nie było osobliwości.
osobliwość Schwarzschilda
Środek czarnej dziury. Według ogólnej teorii względności Einsteina cała masa czarnej dziury jest skupiona z jej środku, w punkcie zwanym osobliwością.
oś
Linia przechodząca przez planetę od bieguna północnego do południowego.
parsek
Jednostka odległości równa około 3,26 roku świetlnego.
planeta
Ciało niebieskie krążące dookoła gwiazdy, obracające się wokół własnej osi i świecące światłem odbitym od gwiazd.
planeta karłowata
Ciało niebieskie, które spełnia tylko kilka warunków definicji planety i nie może być zaliczone do planet głównych. Przykładem jest Pluton, który utracił status planety w 2006 r. po sympozjum Międzynarodowej Unii Astronomicznej w Pradze, podczas której zmieniono definicję planety.
planetarny system
Układ złożony z szeregu planet obiegających wspólną gwiazdę.
planetoida
Ciało niebieskie o średnicy mniejszej niż 1000 km, poruszające się wokół Słońca. Większość planetoid znajduje się w pasie planetoid między Marsem a Jowiszem.
planetozymal
Materia pierwotna krążąca w dysku protoplanetarnym, która po zderzeniu z innymi planetozymalami tworzy protoplanetę.
planety wewnętrzne
Planety, do których należą: Merkury, Wenus, Ziemia i Mars.
planety zewnętrzne
Planety, do których należą gazowe olbrzymy: Jowisz, Saturn, Uran i Neptun.
płaszcz Układu Słonecznego
Obszar rozpoczynający się szokiem końcowym a kończącym heliopauzą, w nim wiatr słoneczny porusza się z prędkością mniejszą od prędkości dźwięku.
podkarzeł
Gwiazda należąca do VI klasy jasności i II populacji ciągu głównego.
podolbrzym
Gwiazda należąca do IV klasy jasności – jaśniejsza od gwiazd ciągu głównego ale nie będąca olbrzymem.
powielające się wszechświaty
W niektórych modelach inflacyjnych wszechświat nieustannie tworzy nowe wszechświaty, niezależne przyczynowo od wszechświata, z którego powstały.
powstawanie galaktyk drogą ekspansji
Teoria powstawania galaktyk, według której eksplozja dużej liczby gwiazd tworzy olbrzymią falę uderzeniową, która rozchodzi się w przestrzeni kosmicznej, powodując sprężanie gazu, jaki znajdzie się na jej drodze. W obszarach zagęszczonego gazu powstają galaktyki.
prawo Hubble’a
Prawo mówiące, że w jednorodnym i izotropowym Wszechświecie prędkość ucieczki jest proporcjonalna do odległości. O galaktykach, które oddalają się od nas z prędkością dokładnie taką, jak przewiduje to prawo, mówimy, że poruszają się zgodnie z przepływem Hubble’a. Ponieważ rzeczywisty Wszechświat nie jest doskonale jednorodny, lecz istnieją w nim zarówno skupiska galaktyk, jak i pozbawione ich pustki, rzeczywiste ruchu galaktyk odbiegają nieco od przepływu Hubble’a.
prędkość ucieczki galaktyk
Prędkość radialna galaktyk względem Ziemi, spowodowana rozszerzaniem się Wszechświata.
promieniowanie
Energia wydzielana przez przedmioty. Odmianami promieniowania są światło, ciepło, promieniowanie rentgenowskie i fale radiowe. Gwiazdy i inne ciała niebieskie wydzielają różne rodzaje promieniowania.
promieniowanie ciała doskonale czarnego
Szczególny rodzaj promieniowania, którego widmo i inne własności są w pełni określone przez jeden parametr – temperaturę. Promieniowanie takie powstaje wówczas, gdy grupa cząstek i fotonów osiągnie stan równowagi termicznej. Każda reakcja jest wtedy równoważona przez reakcję odwrotną, tak że układ jako całość się nie zmienia. W tej sytuacji wszystkie części układu, łącznie z promieniowaniem, osiągają taką samą temperaturę.
promień Schwarzschilda
Promień „powierzchni” czarnej dziury, wewnątrz której grawitacja jest tak silna, że nawet światło nie może się stamtąd wydostać. Promień Schwarzschilda jest proporcjonalny do masy czarnej dziury i dla ciała o masie Słońca wynosi około 3 kilometry.
prom kosmiczny
Statek kosmiczny wielokrotnego użytku, składający się z samolotu orbitalnego, rakietowych silników wspomagających, i zewnętrznego zbiornika paliwa (jedyna część wahadłowca nie wykorzystywana ponownie).
protogwiazda
Gwiazda, która jest dopiero na etapie tworzenia się. We wnętrzu protogwiazdy nie zachodzą żadne reakcje jądrowe.
proton
Rodzaj cząstki elementarnej, która wraz z neutronem wchodzi w skład jąder atomowych. Proton jest obdarzony dodatnim ładunkiem elektrycznym i składa się w trzech kwarków.
protoplaneta
Zalążek przyszłej planety.
protuberancje
Kłęby gorącego i rzadkiego gazu, głównie wodoru, w postaci „języków” lub łuków wyrzucanych z powierzchni Słońca. Protuberancje mają zwykle temperaturę od 8000 K do 15000 K. Wodór wznosi się na tysiące kilometrów nad powierzchnię Słońca. Protuberancje są najlepiej widoczne przy zaćmieniu Słońca.
prędkość radialna
Składowa prędkości ciała mierzona wzdłuż kierunku widzenia obserwatora. Wyznacza się ją na podstawie przesunięcia ku czerwieni linii widomych poruszającego się obiektu, przy czym im szybciej porusza się ciało, tym przesunięcie jest większe.
próżnia
Stan o minimalnej energii. Często jako próżnię określa się pustą przestrzeń. Dzięki zasadzie nieoznaczoności nawet pusta przestrzeń ma jednak pewną minimalną energię.
przerwy Kirkwooda
Pasy, w których okruchy skalne znajdują się na niestabilnych orbitach rezonansowych z Jowiszem.
przesunięcie widma ku czerwieni
Przesunięcie widma w stronę fal dłuższych spowodowane wzrostem długości fal w całym widmie promieniowania elektromagnetycznego, którego najczęstszą przyczyną jest oddalanie się źródła od obserwatora i związany z tym efekt Dopplera.
pulsar
Pulsar jest rodzajem gwiazdy neutronowej wyróżniającym się tym, że wysyła w regularnych, niewielkich odstępach czasu impulsy promieniowania radiowego. Powszechnie przyjętym mechanizmem tej emisji jest model „latarni morskiej”. W modelu tym mamy na powierzchni gwiazdy jedną lub dwie bardzo gorące plamy wysyłające promieniowanie radiowe. Gdy taka plama zwraca się w kierunku obserwatora obserwuje on błysk promieniowania – podobnie do momentu gdy reflektor latarni morskiej świeci w naszym kierunku.
punkty Lagrange’a
Miejsca, w których w efekcie grawitacji Słońca, planety, a także ruchu orbitalnego następuje zrównoważenie grawitacji.
pustki
Duże obszary przestrzeni pozbawione galaktyk.
reakcja termojądrowa
Proces łączenia się dwóch jąder atomu w jedno, w czasie którego powstaje duża ilość energii. Jest on źródłem energii wysyłanej przez gwiazdy.
rok świetlny
Odległość, jaką w ciągu roku pokonuje światło w próżni, równa w przybliżeniu 9,46 bilionów (1012) kilometrów lub 0,307 parseka.
równanie Einsteina
Równania teorii grawitacji Einsteina, zwanej ogólną teorią względności. Równania te określają ilościowo cechy pola grawitacyjnego wytwarzanego przez dany rozkład energii i masy. Ponieważ sądzi się, ze to grawitacja jest główną siłą działającą w dużych skalach, równania Einsteina są podstawowym narzędziem współczesnych kosmologów.
równanie Friedmana
Równanie opisujące ewolucję Wszechświata. Równanie to można wyprowadzić z teorii grawitacji Einsteina przy założeniu, że Wszechświat jest jednorodny i izotropowy. Rozwiązanie równania Friedmana mówi między innymi, jak zmienia się w czasie odległość między galaktykami.
satelita
Ciało o małej masie w porównaniu do masy ciała, wokół którego biegnie na stabilnej orbicie; satelity dzieli się na naturalne (księżyce planet) i sztuczne (stworzone przez człowieka).
sekunda kątowa
Jednostka miary kątowej równa 1/3600 stopnia.
SI, układ
Akronim od Systeme International d’Unites – Międzynarodowy Układ Jednostek Miar uchwalony na XI Generalnej Konferencji Miar w 1980 roku jako spójny metryczny system podstawowych i pochodnych jednostek fizycznych oraz ich wielokrotności określonych odpowiednimi przedrostkami.
Słońce
Centralna gwiazda w Układzie Słonecznym i najjaśniejszy obiekt na ziemskim niebie.
stacja kosmiczna
Sztuczny satelita orbitujący Ziemię lub inne ciało niebieskie, przystosowany do przebywania w nim ludzi przez kilka tygodni lub miesięcy.
Stała Hubble’a
Parametr charakteryzujący tempo rozszerzenia się Wszechświata. Do tej pory nie udało się określić jej dokładniej wartości. Jest niemal pewne, że przyjmuje ona wartość z przedziału 50-100km/s/Mpc; najnowsze pomiary wskazują, że jest to ok.70 km/s/Mpc, co oznacza, że np. galaktyka odległa od nas o 100 Mc oddala się z prędkością 14 tys. km/s. Odwrotność stałej Hubble’a jest miarą wieku Wszechświata.
supernowa
Rzadko spotykany wybuch pewnego typu gwiazd połączony z wyrzucaniem przez nią strumienia materii, która następnie tworzy mgławicę.
teoria geocentryczna
Teoria budowy Wszechświata, według której nieruchoma Ziemia jest środkiem, a wokół niej krążą inne ciała niebieskie. Została opracowana przez Ptolemeusza.
teoria heliocentryczna
Teoria budowy Wszechświata, według której wokół centralnie położonego Słońca krążą planety, w tym Ziemia. Stworzona w Starożytności, później całkowicie zapomniana. Na nowo sformułowana przez Mikołaja Kopernika.
Układ Słoneczny
Układ ciał niebieskich znajdujących się pod dominującym wpływem grawitacyjnym Słońca i związanych wspólnym pochodzeniem.
wiatr słoneczny (wiatr gwiazdowy)
Strumień materii wypływający w sposób ciągły z korony Słońca we wszystkich kierunkach w przestrzeń międzyplanetarną, składający się przede wszystkim ze swobodnych elektronów, protonów, cząstek alfa, oraz niewielkiej liczby jąder cięższych pierwiastków.
wielkość gwiazdowa
System liczb, którego astronomowie używają do opisu jasności gwiazd lub innych ciał na niebie.
wodór
Bezbarwny gaz, najczęściej występujący we Wszechświecie.
Wszechświat
Całość czasoprzestrzeni, w której istniejemy, razem z materią i energią w niej występującą.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
Akademia Grupa Media Informacyjne
